سنگ‌تراشی در تربت‌ حیدریه از آسباد تا عقیق بایگ

به گزارش بهشهر بیدار، بر اساس روایت‌های مختلف اما تقریبا نزدیک به هم، حجاری یا پیشینه هنر سنگ‌تراشی در ایران، به ۱۱ هزار سال قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد.

بر این اساس حوزه سنگ‌تراشی در ایران بیشتر برای تهیه ابزار و ادوات کشاورزی، وسیله شکار حیوانات و پوست کردن آن، کاربرد داشته و آثار سنگی به دست آمده از نقاط گوناگون ایران از جمله در نزدیکی بهشهر مازندران متعلق به هشت تا ۱۱ هزار سال قبل از میلاد، همگی گواه بر این ادعاست.

البته نباید فراموش کرد که علاوه بر مصارف امروزی سنگتراشی که عمدتا در تهیه لوح مقابر، زیورآلات و ظروف غذاخوری کاربرد دارد، در معماری سنتی ایران نیز، سنگ از جایگاه خاصی برخوردار بوده است و هنوز در بسیاری از بناهای تاریخی همچون تخت‌جمشید یا پاسارگاد شیراز چشم‌نوازی می‌کند.

پیشنیه سنگ‌تراشی در تربت‌حیدریه

یک پژوهشگر تاریخ شفاهی سنگ‌تراشی در تربت‌حیدریه به خبرنگار ایرنا گفت:‌ آنچه از پیشینه‌ این هنر به دستمان رسیده، گواهی بر قدمت بیش از ۱۰۰ ساله است که به عهد ناصرالدین شاه قاجار و حتی پیش از آن باز می‌گردد اما اسنادی از دوران قبل قاجاریان در دست نیست.

“محمد شریفی‌تربتی” افزود: در گذشته سنگ‌تراش باید سنگ مناسبی را در دامنه کوه انتخاب کرده و آن را از کوه جدا می‌کرد و با مهارت و زحمت بسیار آن را می‌تراشید که حاصل آن سنگ مدوری با قطر و اندازه‌ای از ۴۰ سانتیمتر برای دستاس و گاه به پهنای حدود ۵۰ تا ۷۰ سانتیمتر برای سنگ‌های آسیاب‌ مناطق دور و نزدیک این منطقه بود که هنوز هنر دست آنان نه تنها در آسیاب‌های قدیمی تربت‌حیدریه، که در نشتیفان خواف و برخی آبادی‌ها جنوب خراسان قابل مشاهده‌ است.

وی افزود: حاصل دست سنگ‌تراشان این منطقه، هم‌اینک در پلکان باغ ملی تربت‌ حیدریه و نیز در برخی ساختمان‌های قدیمی تربت‌ حیدریه در محله‌ باغ سلطانی هنوز دیده می شود.

این مورخ تاریخ شفاهی تربت‌ حیدریه افزود: در دهه‌های اخیر نیز این هنر با تشویق استاد “محمد فردوسی‌پور” مدرس بنام خوشنویسی تربت‌ حیدریه با خوشنویسی تلفیق شده که حاصل آن را می‌توان در برخی از سنگ لوح و سنگ قبر درگذشتگان این شهرستان در بهشت عسکری مشاهده کرد.

شریفی‌تربتی از “رحمان مقنی‌باشی” متوفی در سال ۱۳۰۹ به عنوان قدیمی‌ترین استاد سنگ‌تراش این شهرستان یاد کرد و گفت: وی نزد پیشینیان خود آموزش دیده بود و حوزه فعالیت وی شهر و روستاهای دور و نزدیک و به ویژه جاهایی بود که گذرگاه آبی یا تندبادی برای آسباد کردن گندم یا ظروف سنگی مورد نیاز مردم بوده‌ است.

شریفی‌تربتی ادامه داد: یکی از فرزندان وی که به “استاد حاجی سنگ‌تراش” شهرت داشت به تراش سنگ لوح قبر روی آورد و بسیاری از سنگ قبرهای گورستان “رباط بالا، محله بالا و بهشت عسکری” به ویژه حکاکی و برجسته کاری‌هایی که با خطوط قرآنی و نقش تصاویری چون مُهر و گلاب‌پاش بر روی قبر مردان و شانه ۲ لبه و شانه یک طرفه بر روی قبر بانوان دیده می شود، توسط او صورت گرفته‌است.

شریفی‌تربتی گفت: از دیگر استادان قلم‌زنی و سنگ‌تراش‌ با ابزار دست، “محمدعلی علی‌میرزایی” مشهور به میرزامحمد حجار و نیز رجب عوض بوده اند.

این پژوهشگر تاریخ شفاهی تربت‌ حیدریه افزود: امروزه هنر حکاکی روی سنگ بیشتر با دستگاه انجام می شود و جنبه تزیینی پیدا کرده است.

کارشناس ارشد زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی و مربی رشته گوهرشناسی و گوهرتراشی نیز در خصوص ظرفیت سنگ‌های نیمه قیمتی در شهرستان تربت‌حیدریه گفت: سنگ عقیق شکلی از اکسید سیلیسوم است که بیشتر در پوسته زمین و سنگ‌های آتشفشانی تشکیل می‌شود.

“بهروز زرمهری” در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: تنها ذخیره شناخته شده عقیق که دارای پروانه بهره‌برداری است و به صورت نیمه مکانیزه برداشت می‌شود، در بخش بایگ تربت‌ حیدریه قرار دارد که با گستره سه کیلومتر مربع در ۲۰ کیلومتری غرب تربت‌حیدریه قرار دارد.

وی در خصوص ویژگی‌های منحصربه فرد عقیق تربت‌حیدریه اظهار داشت: اصولا ساختار عقیق به صورت یکنواخت، حلقوی، گل کلمی و با خطوط موازی بوده که ممکن است به رنگ‌های مختلف در طبیعت دیده شود.

زرمهری با بیان این‌که نوع بی‌رنگ عقیق که به عقیق کبود بایگ تربت‌حیدریه معروف شده است، گفت: این عقیق بعد از استخراج و فرآوری اولیه، مورد بهسازی از نوع رنگ کردن قرار می‌گیرد و به دلیل رنگ پذیری بسیار خوب و یکنواخت، بازار مناسبی با عنوان عقیق خراسانی در سطح کشور دارد.

به گفته این کارشناس ارشد سنگ فرآیند فرآوری عقیق تا تولید محصولات نهایی مانند نگین، آویزهای متنوع و پلاک در بیش از ۲۰ کارگاه تولیدی تراش سنگ‌های قیمتی انجام و به دلیل ارزش افزوده بالای فرآوری سنگ عقیق، مورد توجه بسیاری از دانش آموختگان این رشته قرار گرفته و تربت‌حیدریه به عنوان قطب تولید و عرضه این محصول شناخته شده‌است.