حافظ؛ زبان غیب، مفسر عشق و ترجمان قرآن

بدون تردید، اصحاب علم و ادب و همه حافظ‌پژوهان، این روز را به فال نیک می‌گیرند و به آنان که در نامگذاری این روز به نام «حافظ» نقش داشتند، درود می‌فرستند. اما چرا حافظ تا این اندازه بزرگ است و چرا نام او باید همواره گرامی داشته شود؟

خواجه شمس‌الدین حافظ در جوانی به آموختن قرآن، ادبیات عرب و علوم اسلامی پرداخت و در تفسیر، حکمت و ادب تبحری ویژه یافت. آوازه‌ی نبوغ و بلاغتش چنان گسترده بود که گوته، شاعر بزرگ آلمانی، آرزو داشت شاگرد او باشد. اما راز ماندگاری حافظ تنها در هنر سخنوری‌اش نیست، بلکه در قرآن‌دانی و انس او با کلام وحی نهفته است. او حافظ قرآن بود و از همین‌رو تخلّص «حافظ» را برگزید؛ صفتی که روح شعرش را تقدس بخشید.

وی در یکی از ابیات خویش می‌گوید: عشقت رسد به فریاد گر خود به سان حافظ / قرآن ز بر بخوانی در چارده روایت

لقب «لسان‌الغیب» نیز ریشه در همین روح الهی دارد. گویی اشعارش الهامی از عالم معنا بود که از زبان غیب بر زبان او جاری می‌شد. بسیاری از حافظ‌پژوهان معتقدند شعر او سرشار از حدیث قدسی، الهام عرفانی و لطایف قرآنی است؛ ترکیب‌هایی که هر واژه‌اش بوی ایمان می‌دهد.

حافظ در جای‌جای دیوان خود از قرآن یاد کرده و وابستگی روحی خود را چنین بیان می‌کند:

ندیدم خوش‌تر از شعر تو ای حافظ

به قرآنی که اندر سینه داری

برای او، قرآن نه فقط منبع الهام، بلکه پناه و مونس روزهای سختی بود:

حافظا در کنج فقر و خلوت شب‌های تار

تا بود وردت دعا و درس قرآن غم مخور

در نگاه او، هر گنج سعادت و برکت از یمن سحرخیزی و مناجات حاصل می‌شود:

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ

از یُمن دعای شب و ورد سحری بود

حافظ در سروده‌هایش، انسان را حامل امانتی الهی می‌داند و در غزلی مشهور به آیه ۷۲ سوره احزاب اشاره می‌کند:

دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند

گل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند

آسمان بار امانت نتوانست کشید

قرعه کار به نام من دیوانه زدند

وی به زیبایی سرشت انسان را با مضمون قرآنی درمی‌آمیزد و نشان می‌دهد که شعر می‌تواند زبان تفسیر قرآن و عرفان باشد. در بسیاری از غزلیات او نیز تلمیحات قرآنی، قصص انبیا و مفاهیم توحیدی موج می‌زند؛ چنان‌که دیوان حافظ را می‌توان آینه‌ای از قرآن و عرفان دانست.

حافظ، نه فقط شاعر عشق، که عارف قرآن‌مداری است که با واژه‌ها، جهان معنا را تصویر کرده است. او در میان صداهای گوناگون تاریخ، همچنان تازه و زنده است، زیرا سخنش بر بنیاد حقیقت و الهام استوار است.

بی‌تردید، یاد حافظ را باید گرامی داشت؛ چرا که شعر او هنوز هم جان‌های خسته را بیدار و دل‌های غافل را روشن می‌کند. غزل‌هایش، پلی است میان زمین و آسمان، میان انسان و خالق، میان عشق و حقیقت.

باشد که با خواندن دیوان او و تأمل در مضامین قرآنی و حکمی‌اش، دل‌های ما نیز به زلال معنا و روشنایی ایمان نزدیک‌تر شود.

یادداشت: دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی فرهنگی و مدرس دانشگاه